सांगली जिल्ह्यातील शिराळा हे गाव प्रामुख्याने नागपंचमीच्या परंपरेसाठी आणि श्री गोरक्षनाथ मंदिरासाठी ओळखले जाते. मात्र, या गावामध्ये आणि तालुक्यात इतरही अनेक श्रद्धास्थाने आहेत, त्यापैकी एक महत्त्वाचे स्थान म्हणजे श्री दक्षिणमुखी मारुती (हनुमान) मंदिर. समर्थ रामदास स्वामींनी स्थापन केलेले ११ मारुतीचे मंदिर आहेत त्यापैकी एक दक्षिणमुखी मारुती मंदिर. हनुमानाच्या मूर्ती सामान्यतः पूर्व किंवा उत्तर दिशेला तोंड करून असतात, परंतु काही ठिकाणी त्या दक्षिण दिशेला तोंड करून स्थापन केलेल्या आढळतात. अशा दक्षिणमुखी मूर्तींना विशेष महत्त्व दिले जाते आणि शिराळ्यातील हे मंदिर याच श्रद्धेचे प्रतीक आहे.
स्थान आणि मंदिराचा परिसर:
शिराळा शहरामध्ये किंवा तालुक्यात इतरत्र हे दक्षिणमुखी मारुती मंदिर वसलेले असण्याची शक्यता आहे. अनेकदा अशी मंदिरे गावाच्या वेशीवर किंवा एखाद्या विशिष्ट ठिकाणी स्थापन केलेली आढळतात. या मंदिराची निश्चित स्थापना कधी झाली याबद्दल विस्तृत ऐतिहासिक माहिती सहज उपलब्ध नसली तरी, स्थानिक पातळीवर हे एक जागृत देवस्थान म्हणून ओळखले जाते. मंदिराची रचना साधी किंवा गरजेनुसार विकसित केलेली असू शकते, ज्यामध्ये मुख्य गाभारा आणि कदाचित एक छोटा सभामंडप असेल. परिसरातील भाविकांसाठी हे एक नियमित दर्शनाचे आणि प्रार्थनेचे ठिकाण आहे
'दक्षिणमुखी' मूर्तीचे विशेष महत्त्व
- हिंदू धर्मशास्त्र आणि मान्यतेनुसार, दक्षिण दिशा ही यमदेवतेची दिशा मानली जाते. या दिशेला अशुभ किंवा नकारात्मक शक्तींचा प्रभाव अधिक असतो असेही काहीजण मानतात. त्यामुळे, दक्षिण दिशेला तोंड करून उभी असलेली हनुमानाची मूर्ती अत्यंत शक्तिशाली मानली जाते.
- भीती आणि संकटांपासून रक्षण:दक्षिणमुखी हनुमान हे भीती, संकट, आजारपण आणि वाईट शक्तींपासून रक्षण करतात अशी दृढ श्रद्धा आहे. त्यांच्या दर्शनाने आणि उपासनेने मनातील भीती दूर होते.
- ग्रहदोषांपासून मुक्ती:विशेषतः मंगळ आणि शनी ग्रहांच्या त्रासांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी दक्षिणमुखी हनुमानाची उपासना लाभदायक मानली जाते.
- शत्रूंवर विजय:हे रूप हनुमानाच्या उग्र आणि शक्तिशाली रूपाचे प्रतीक मानले जाते, जे शत्रूंवर विजय मिळवून देते.
- कार्यसिद्धी:अडलेली कामे पूर्ण होण्यासाठी आणि प्रयत्नांना यश मिळण्यासाठी भाविक येथे नवस बोलतात किंवा प्रार्थना करतात.
मूर्ती आणि पूजा-विधी:
- दक्षिणमुखी हनुमानाची मूर्ती सहसा डाव्या पायावर भार देऊन उजवा पाय उचललेल्या वीर मुद्रेत असते. एका हातात गदा आणि दुसऱ्या हातात द्रोणागिरी पर्वत किंवा संजीवनी बुटी घेतलेली असू शकते. मूर्तीला शेंदूराचा लेप लावलेला असतो. शिराळ्यातील मंदिरातही अशाच प्रकारची तेजस्वी आणि शक्तिशाली मूर्ती असण्याची शक्यता आहे.
- येथे दररोज सकाळ-संध्याकाळ पूजा-आरती केली जाते. मंगळवार आणि शनिवार हे हनुमानाच्या उपासनेसाठी विशेष वार मानले जातात, त्यामुळे या दिवशी मंदिरात भाविकांची अधिक गर्दी असते. हनुमान जयंतीचा उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. भाविक येथे तेल, शेंदूर, रुईच्या पानांच्या माळा, नारळ अर्पण करून आपली श्रद्धा व्यक्त करतात. काहीजण हनुमान चालीसा किंवा सुंदरकांडाचे पठण करतात.
स्थानिक महत्त्व:
शिराळा आणि आसपासच्या परिसरातील लोकांसाठी हे दक्षिणमुखी मारुती मंदिर एक महत्त्वाचे श्रद्धास्थान आहे. अनेक कुटुंबे पिढ्यानपिढ्या येथे दर्शनासाठी येत असतात. कोणत्याही नवीन कामाची सुरुवात करण्यापूर्वी किंवा संकटाच्या वेळी हनुमानाचा आशीर्वाद घेण्यासाठी लोक येथे येतात. गोरक्षनाथ मंदिर आणि नागपंचमीच्या परंपरेसोबतच, हे मारुती मंदिर देखील शिराळ्याच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. हे मंदिर केवळ धार्मिकच नव्हे, तर सामाजिक ऐक्याचेही प्रतीक आहे, जिथे सर्व स्तरातील लोक एकत्र येऊन प्रार्थना करतात.
शिराळ्यातील श्री दक्षिणमुखी मारुती मंदिर हे हनुमानाच्या शक्तिशाली रूपाचे प्रतीक आहे. दक्षिण दिशेला तोंड असलेली मूर्ती हे त्याचे खास वैशिष्ट्य असून, ते भीती, संकट आणि नकारात्मक शक्तींपासून संरक्षण देते अशी भाविकांची दृढ श्रद्धा आहे. जरी हे मंदिर गोरक्षनाथ मंदिराइतके जगप्रसिद्ध नसले तरी, स्थानिक समुदायाच्या मनात त्याचे स्थान अत्यंत आदराचे आणि महत्त्वाचे आहे. हे मंदिर श्रद्धा, शक्ती आणि संरक्षणाचे प्रतीक म्हणून शिराळ्याच्या भूमीत उभे आहे.