चांदोली राष्ट्रीय उद्यान हे महाराष्ट्र राज्यातील एक महत्त्वपूर्ण आणि निसर्गरम्य संरक्षित क्षेत्र आहे. सह्याद्री पर्वतरांगांच्या कुशीत वसलेले हे उद्यान पश्चिम घाटाचा भाग असून, जैवविविधतेने समृद्ध आहे. सातारा, सांगली, कोल्हापूर आणि रत्नागिरी या चार जिल्ह्यांच्या सीमेवर हे विस्तारलेले आहे.
स्थापना आणि इतिहास:
या क्षेत्राला १९८५ मध्ये वन्यजीव अभयारण्य म्हणून घोषित करण्यात आले. निसर्गाचा अनमोल ठेवा जतन करण्याच्या दृष्टीने आणि येथील वन्यजीवसृष्टीला अधिक संरक्षण देण्यासाठी, मे २००४ मध्ये महाराष्ट्र शासनाने या अभयारण्याचा दर्जा वाढवून त्याला 'राष्ट्रीय उद्यान' म्हणून घोषित केले. पुढे २००७ मध्ये, चांदोली राष्ट्रीय उद्यान आणि कोयना वन्यजीव अभयारण्य एकत्र करून 'सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प' (Sahyadri Tiger Reserve) स्थापन करण्यात आला. हा महाराष्ट्रातील महत्त्वाचा व्याघ्र प्रकल्प आहे. चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाचा समावेश युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळ असलेल्या पश्चिम घाटात होतो.
भौगोलिक रचना आणि क्षेत्रफळ
चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाचे एकूण क्षेत्रफळ सुमारे ३१७.६७ चौरस किलोमीटर आहे. हा प्रदेश डोंगराळ आणि घनदाट जंगलांनी व्यापलेला आहे. उद्यानातून वारणा नदी उगम पावते आणि वाहते, जी येथील परिसंस्थेसाठी जीवनदायिनी आहे. उद्यानाच्या परिसरात चांदोली धरण नावाचा मोठा जलाशय आहे, ज्यामुळे या ठिकाणच्या नैसर्गिक सौंदर्यात भर पडते. समुद्रसपाटीपासून याची उंची सुमारे ५८९ ते १०४४ मीटर दरम्यान आहे. या भागात ऐतिहासिक प्रचितगड आणि भैरवगड यांसारखे किल्ले देखील आहेत, जे ट्रेकिंग करणाऱ्यांसाठी आकर्षण ठरतात.
वनस्पती जीवन (Flora)::
चांदोलीचे जंगल प्रामुख्याने 'उष्णकटिबंधीय निम-सदाहरित' (Semi-evergreen) आणि 'दमट पानगळी' (Moist deciduous) प्रकारात मोडते. येथे अंजनी, जांभूळ, हिरडा, आवळा, पिसा, आईन, किंजळ, आंबा, उंबर, भोकर अशा अनेक प्रकारच्या वृक्षांची दाटी आहे. यासोबतच विविध प्रकारची गवतं, वेली आणि औषधी वनस्पतीही येथे मुबलक प्रमाणात आढळतात. हे जंगल पश्चिम घाटातील वनस्पती विविधतेचे उत्तम उदाहरण आहे.
प्राणी जीवन (Fauna)::
चांदोली राष्ट्रीय उद्यान विविध वन्यजीवांचे सुरक्षित आश्रयस्थान आहे. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाचा भाग असल्याने येथे वाघांचे अस्तित्व आहे. त्यासोबतच बिबट्या, गवा (भारतीय बायसन), सांबर, भेकर (Barking Deer), आळशी अस्वल (Sloth Bear), रानडुक्कर, हनुमान लंगूर, वानर आणि महाराष्ट्राचा राज्य प्राणी असलेली मोठी खार म्हणजेच 'शेकरू' येथे सहज पाहायला मिळते. याशिवाय लहान मांसाहारी प्राणी जसे की रानमांजर, उदमांजर आणि मुंगूस यांचाही वावर असतो.
येथे सुमारे १२० पेक्षा जास्त प्रजातींचे पक्षी आढळतात, ज्यामुळे पक्षीनिरीक्षकांसाठी हे एक उत्तम ठिकाण आहे. सरपटणाऱ्या प्राण्यांमध्ये विविध प्रकारचे साप, सरडे आणि पाली यांचा समावेश होतो. तसेच, उभयचर प्राण्यांच्या अनेक प्रजाती येथे नोंदवल्या गेल्या आहेत.
पर्यटन आणि महत्त्व:
चांदोली राष्ट्रीय उद्यान हे निसर्गप्रेमी, वन्यजीव अभ्यासक आणि ट्रेकर्ससाठी एक अद्भुत ठिकाण आहे. घनदाट जंगल, उंच डोंगर, जलाशय आणि ऐतिहासिक किल्ले यामुळे पर्यटकांना विविध अनुभव मिळतात. येथे जंगल सफारी आणि निसर्गभ्रमंती करण्याची सोय उपलब्ध असू शकते (स्थानिक वनविभागाच्या नियमांनुसार). वारणा नदीचे उगमस्थान आणि चांदोली धरणाचा विस्तीर्ण जलाशय या परिसराच्या सौंदर्यात भर घालतात..
जैवविविधतेचे संरक्षण, वन्यजीवांना सुरक्षित अधिवास पुरवणे आणि वारणा नदीच्या पाणलोट क्षेत्राचे रक्षण करणे या दृष्टीने चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाचे महत्त्व अनमोल आहे. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पाचा गाभा क्षेत्र (Core Area) म्हणून हे उद्यान वाघांच्या संवर्धनासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
चांदोली राष्ट्रीय उद्यान हे महाराष्ट्राचे नैसर्गिक वैभव आहे. घनदाट अरण्ये, समृद्ध प्राणी आणि वनस्पती जीवन, ऐतिहासिक वारसा आणि निसर्गरम्य जलाशय यामुळे हे ठिकाण केवळ पर्यटकांसाठीच नव्हे, तर पर्यावरण आणि वन्यजीव संरक्षणाच्या दृष्टीनेही अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे.