चांदोली धरण हे महाराष्ट्र राज्यातील एक महत्त्वपूर्ण आणि मोठे धरण आहे. हे धरण वारणा नदीवर बांधण्यात आले असून, ते सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यांच्या सीमेवर, प्रामुख्याने कोल्हापूर जिल्ह्यातील शाहूवाडी तालुक्यात वसलेले आहे. या धरणाला 'वसंत सागर' या नावानेही ओळखले जाते. पश्चिम महाराष्ट्राच्या, विशेषतः सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यांच्या कृषी आणि आर्थिक विकासात या धरणाचे योगदान मोठे आहे.
स्थान आणि पार्श्वभूमी:
सह्याद्री पर्वतरांगांच्या नयनरम्य परिसरात, चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाच्या जवळ हे धरण स्थित आहे. वारणा नदी ही कृष्णा नदीची एक प्रमुख उपनदी आहे. या नदीवर सिंचन, वीजनिर्मिती आणि पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा यांसारख्या बहुउद्देशीय गरजा पूर्ण करण्यासाठी हा प्रकल्प हाती घेण्यात आला. धरणाच्या बांधकामाला अंदाजे १९७५-७६ च्या सुमारास सुरुवात झाली आणि ते पूर्ण होण्यास काही वर्षे लागली
उद्दिष्ट्ये आणि फायदे: चांदोली धरणाच्या निर्मितीमागे अनेक महत्त्वपूर्ण उद्दिष्ट्ये होती, जी मोठ्या प्रमाणावर साध्य झाली आहेत
- सिंचन:धरणाचा सर्वात महत्त्वाचा उद्देश सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यातील शेतीसाठी पाणी उपलब्ध करणे हा आहे. धरणाच्या डाव्या आणि उजव्या कालव्यांद्वारे हजारो हेक्टर जमीन ओलिताखाली आली आहे. यामुळे ऊस, भाजीपाला आणि इतर पिकांचे उत्पादन वाढण्यास मदत झाली आहे, ज्यामुळे या भागातील शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिती सुधारली आहे. सांगली जिल्ह्यातील वाळवा, शिराळा, मिरज आणि कोल्हापूर जिल्ह्यातील शाहूवाडी, हातकणंगले यांसारख्या तालुक्यांना याचा विशेष फायदा होतो.
- जलविद्युत निर्मिती:धरणाच्या पायथ्याशी एक लहान जलविद्युत निर्मिती केंद्र (Hydroelectric Power Plant) उभारण्यात आले आहे. याची स्थापित क्षमता सुमारे १६ मेगावॅट आहे. धरणातून सिंचनासाठी सोडण्यात येणाऱ्या पाण्याचा वापर वीजनिर्मितीसाठी केला जातो.
- पिण्याचा पाण्याचा पुरवठा:धरणामुळे परिसरातील अनेक गावांना आणि काही शहरांना पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा सुलभ झाला आहे.
- पूर नियंत्रण:वारणा नदीला येणाऱ्या पुरांवर नियंत्रण ठेवण्यासही या धरणामुळे मदत होते.
- मत्स्यव्यवसाय:जलाशयात मत्स्यव्यवसाय चालतो, ज्यामुळे स्थानिक लोकांना रोजगाराची संधी मिळते.
बांधकाम आणि वैशिष्ट्ये:
- चांदोली धरण हे प्रामुख्याने मातीचे धरण (Earthen dam) आहे, ज्यामध्ये दगडी बांधकाम केलेला सांडवा (Spillway) आहे.
- उंची:धरणाची पाण्याखालील पायापासून कमाल उंची सुमारे ६६ मीटर (अंदाजे २१७ फूट) आहे.
- लांबी:धरणाची एकूण लांबी अंदाजे २,४५० मीटर (सुमारे ८,०३८ फूट) आहे.
- पाणी साठवण क्षमता:धरणाची एकूण पाणी साठवण क्षमता सुमारे ३४.४० टीएमसी (TMC - Thousand Million Cubic feet) म्हणजेच अंदाजे ९७४ दशलक्ष घनमीटर आहे. यातील उपयुक्त पाणीसाठा (Live Storage) सुमारे २७.८५ टीएमसी आहे.
चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाशी संबंध:
चांदोली धरण आणि त्याचा जलाशय (वसंत सागर) हे चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाच्या अगदी जवळ आहेत. किंबहुना, जलाशयाचा काही भाग उद्यानाच्या सीमेला लागून आहे. यामुळे उद्यानातील वन्यजीवांसाठी पाण्याची उपलब्धता वाढली आहे. धरण आणि जलाशय यामुळे परिसराच्या नैसर्गिक सौंदर्यात भर पडली आहे आणि ते उद्यानाच्या पर्यटनाचा एक भाग बनले आहेत.
पर्यटन आणि महत्त्व:
धरणाचा विस्तीर्ण जलाशय, सभोवतालची हिरवीगार वनराई आणि सह्याद्रीचे डोंगर यामुळे हा परिसर पर्यटकांना आकर्षित करतो. चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाला भेट देणारे पर्यटक अनेकदा धरणालाही भेट देतात. शांत आणि निसर्गरम्य वातावरण अनुभवायला मिळते.
चांदोली धरण हे केवळ एक अभियांत्रिकी रचना नसून, ते पश्चिम महाराष्ट्रासाठी एक जीवनरेखा आहे. सिंचन, वीज, पिण्याचे पाणी पुरवून आणि पूर नियंत्रणास मदत करून या धरणामुळे या प्रदेशाच्या सामाजिक आणि आर्थिक विकासाला मोठी चालना मिळाली आहे. तसेच, चांदोली राष्ट्रीय उद्यानाच्या परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणूनही याचे महत्त्व अनमोल आहे.