सांगली जिल्ह्यातील शिराळा तालुका हा प्रामुख्याने तेथील जगप्रसिद्ध नागपंचमी उत्सवासाठी ओळखला जातो. याच शिराळा गावात वसलेले श्री गोरक्षनाथ मंदिर (ज्याला गोरखनाथ मंदिर असेही म्हटले जाते) हे एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि प्राचीन धार्मिक स्थळ आहे. हे मंदिर केवळ शिराळ्याच्या नागपंचमीच्या परंपरेशीच जोडलेले नाही, तर ते नाथ संप्रदायाच्या श्रद्धेचे एक प्रमुख केंद्र म्हणूनही ओळखले जाते.
स्थान आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:
शिराळा गावाच्या मध्यवर्ती भागात किंवा जवळ हे मंदिर स्थित आहे. नाथ संप्रदायाचे आद्य प्रवर्तक मानले जाणारे गुरु गोरक्षनाथ यांच्या नावाने हे मंदिर ओळखले जाते. स्थानिक लोककथा आणि परंपरेनुसार, शिराळ्याच्या भूमीला आणि येथील नागपंचमीच्या विशिष्ट परंपरेला गोरक्षनाथांचा आशीर्वाद लाभला आहे. असे मानले जाते की, गोरक्षनाथांनी या भूमीवर वास्तव्य केले किंवा ध्यानसाधना केली आणि त्यांच्याच कृपेने येथील लोकांना नागांना हाताळण्याचे आणि त्यांची पूजा करण्याचे विशेष ज्ञान किंवा अभय प्राप्त झाले. त्यामुळे, शिराळ्याच्या नागपंचमी उत्सवाचा प्रारंभ किंवा त्यातील अनेक विधी गोरक्षनाथ मंदिराशी जोडलेले असतात.
मंदिर रचना आणि परिसर:
गोरक्षनाथ मंदिर हे पारंपरिक पद्धतीचे असून, त्याचा गाभारा, सभामंडप आणि परिसर शांत आणि भक्तिमय वातावरणाने भारलेला असतो.गाभारा:गाभाऱ्यात गुरु गोरक्षनाथांची मूर्ती किंवा प्रतिमा स्थापित केलेली आहे. काही ठिकाणी गोरक्षनाथांच्या पादुका किंवा त्यांचे प्रतीक म्हणून धुनी (अग्नीकुंड) देखील असू शकते. सभामंडप:मंदिराला लागून छोटा किंवा मोठा सभामंडप असतो, जिथे भक्तगण बसून ध्यान, भजन किंवा कीर्तन करू शकतात. परिसर:मंदिराच्या परिसरात इतर लहान देवदेवतांची मंदिरे किंवा नाथ संप्रदायातील अन्य सिद्धांच्या प्रतिमा असू शकतात. मंदिराच्या आवारात वड, पिंपळ यांसारखे प्राचीन वृक्ष असण्याची शक्यता आहे, जे स्थळाचे धार्मिक महत्त्व वाढवतात. मंदिराची रचना प्राचीन असली तरी, काळाच्या ओघात त्याचा जीर्णोद्धार झालेला असू शकतो
धार्मिक महत्त्व आणि उपासना:
हे मंदिर नाथ संप्रदायाच्या अनुयायांसाठी अत्यंत पवित्र स्थळ आहे. गुरु गोरक्षनाथ हे नवनाथांपैकी प्रमुख मानले जातात आणि त्यांचे अनुयायी भारतभर पसरलेले आहेत. येथे नियमितपणे सकाळ-संध्याकाळ पूजा-अर्चा, आरती केली जाते. गुरुपौर्णिमा, महाशिवरात्री यांसारख्या विशेष प्रसंगी मंदिरात मोठा उत्सव आणि गर्दी असते. नाथ संप्रदायाचे साधक आणि भक्त येथे दर्शनासाठी आणि साधनेसाठी येत असतात.
शिराळ्याच्या नागपंचमीशी अतूट संबंध:
शिराळ्याच्या नागपंचमीचे वैशिष्ट्य म्हणजे पूर्वी येथे जिवंत नागांची पूजा केली जात असे. या परंपरेमागे गोरक्षनाथांचा आशीर्वाद असल्याची श्रद्धा आहे. उत्सवाच्या दिवशी, गावातील नागरिक आसपासच्या परिसरातून नाग पकडून आणत आणि त्यांची वाजतगाजत मिरवणूक काढून गोरक्षनाथ मंदिरात दर्शनाला नेत असत. मंदिरात नागांची पूजा केली जात असे. मात्र, वन्यजीव संरक्षण कायद्यानुसार, जिवंत सापांना पकडणे आणि त्यांची मिरवणूक काढण्यावर आता बंदी घालण्यात आली आहे.
तरीही, गोरक्षनाथ मंदिराचे महत्त्व नागपंचमी उत्सवात आजही टिकून आहे. आता कायद्याचे पालन करत, प्रतीकात्मक रूपात नागांची पूजा केली जाते. मातीच्या नागांची पूजा केली जाते आणि पालखी सोहळे आयोजित केले जातात. या सर्व विधींमध्ये गोरक्षनाथ मंदिराला केंद्रीय स्थान आहे. नागपंचमीच्या दिवशी मंदिरात विशेष पूजा आणि दर्शनासाठी मोठी गर्दी होते. कायद्यामुळे उत्सवाचे स्वरूप बदलले असले, तरी गोरक्षनाथांवरील श्रद्धा आणि मंदिराचे महत्त्व कायम आहे.
नाथ संप्रदायाचे केंद्र:
हे मंदिर केवळ उत्सवापुरतेच महत्त्वाचे नसून, ते पश्चिम महाराष्ट्रातील नाथ संप्रदायाच्या प्रसाराचे आणि श्रद्धेचे एक केंद्र आहे. येथे नाथ संप्रदायाचे तत्त्वज्ञान, योग साधना आणि परंपरा जपण्याचा प्रयत्न केला जातो.
श्री गोरक्षनाथ मंदिर, शिराळा हे केवळ एक पूजास्थळ नाही, तर ते एका ऐतिहासिक परंपरेचे, नाथ संप्रदायाच्या श्रद्धेचे आणि स्थानिक लोकसंस्कृतीचे प्रतीक आहे. नागपंचमीच्या बदललेल्या स्वरूपातही या मंदिराने आपले महत्त्व टिकवून ठेवले आहे. धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या हे मंदिर अत्यंत महत्त्वाचे असून, ते शिराळ्याच्या ओळखीचा अविभाज्य भाग आहे.